जाणून घ्या महसूल खर्च म्हणजे काय सोप्या भाषेत | Mahsul Kharch Mhanje Kay

भारतासारख्या मोठ्या देशामध्ये शासनाचे उत्पन्न आणि खर्च यांची मांडणी नीटसपणे करणे फार महत्त्वाचे आहे. शासन दरवर्षी अर्थसंकल्पाच्या माध्यमातून देशातील नागरिकांसाठी किती पैसे खर्च होणार आहेत आणि कोणत्या क्षेत्रात खर्च केला जाणार आहे हे ठरवते. या खर्चामध्ये दोन प्रमुख प्रकार येतात – महसूल खर्च (Revenue Expenditure) आणि भांडवली खर्च (Capital Expenditure)

या लेखामध्ये आपण विशेषतः महसूल खर्च म्हणजे काय, त्याचे प्रकार, वैशिष्ट्ये, फायदे व परिणाम यांचा सविस्तर आढावा घेणार आहोत.

_______________________

महसूल खर्च म्हणजे काय?

सोप्या भाषेत सांगायचे तर –

“शासनाच्या दैनंदिन कामकाजासाठी, शासकीय सेवा पुरवण्यासाठी आणि नियमित प्रशासन चालवण्यासाठी होणारा खर्च हा महसूल खर्च होय.”
हा खर्च थेट संपत्ती निर्माण करत नाही, परंतु तो लोकांच्या सेवेसाठी आणि प्रशासनाच्या सोयीसाठी आवश्यक असतो.
उदा. – सरकारी कर्मचाऱ्यांचे वेतन, निवृत्तीवेतन, अनुदाने, शाळा-रुग्णालय चालवण्याचा खर्च, शेतकऱ्यांना दिलेले अनुदान, गरीबांसाठी दिलेला अन्नधान्याचा खर्च इ.

_______________________

महसूल खर्चाची प्रमुख वैशिष्ट्ये

1. नवीन संपत्ती निर्माण होत नाही – महसूल खर्चामुळे कारखाने, रस्ते, पूल अशी नवीन मालमत्ता उभी राहत नाही.

2. नियमितता – हा खर्च दरवर्षी किंवा ठराविक कालावधीत सतत करावा लागतो.

3. उत्पन्नाशी संबंधित नाही – महसूल खर्च थेट उत्पन्न वाढवत नाही, पण अप्रत्यक्षरीत्या समाजाच्या प्रगतीस मदत करतो.

4. तात्पुरता परिणाम – या खर्चामुळे कायमस्वरूपी फायदा होत नाही, पण नागरिकांच्या तात्काळ गरजा पूर्ण होतात.

5. अनिवार्यता – शासनाला हा खर्च टाळता येत नाही, कारण त्याशिवाय प्रशासन सुरळीत चालू शकत नाही.

_______________________

महसूल खर्चाची उदाहरणे

⇨ सरकारी कर्मचाऱ्यांना दिलेले वेतन आणि भत्ते

⇨ निवृत्तीवेतन व पेन्शनधारकांना दिलेली रक्कम

⇨ शाळा, महाविद्यालये व रुग्णालये चालवण्यासाठी लागणारा खर्च

⇨ शेतकऱ्यांना खत, बियाणे, वीज यावर दिलेले अनुदान

⇨ विद्यार्थ्यांना शिष्यवृत्ती

⇨ गरीबांना अन्नधान्य स्वस्त दरात उपलब्ध करून देणे

⇨ प्रशासनासाठी लागणारे इतर खर्च (जसे कागदपत्रे, वीजबिल, दुरुस्ती इ.)

_______________________

महसूल खर्चाचे प्रकार

महसूल खर्च अनेक प्रकारे विभागला जातो. प्रमुख प्रकार पुढीलप्रमाणे –

१) प्रशासनिक खर्च
शासनाच्या कार्यालयीन कामकाजासाठी होणारा खर्च.
वेतन, भत्ते, दळणवळण खर्च, स्टेशनरी, वाहतूक, सुरक्षा इ.

२) सामाजिक खर्च
सामाजिक सेवांसाठी होणारा खर्च.
शिक्षण, आरोग्य, महिला व बालकल्याण, समाजकल्याण योजना.

३) आर्थिक मदत व अनुदाने
शेतकरी, गरीब, उद्योग यांना दिलेली मदत.
खत अनुदान, वीज सवलत, अन्नधान्य अनुदान.

४) कर्जावरील व्याज
शासनाने घेतलेल्या कर्जाची परतफेड करताना दिलेले व्याज.

५) संरक्षण खर्च
देशाच्या सुरक्षेसाठी लागणारे दैनंदिन खर्च.
सैनिकांचे वेतन, अन्न, आरोग्य सेवा, शस्त्रसाठ्याची देखभाल.

_______________________

महसूल खर्चाचे महत्त्व

1. प्रशासन सुरळीत चालते – शासनाचे दैनंदिन कामकाज योग्य प्रकारे पार पडते.

2. सामाजिक न्याय साध्य होतो – गरीब, शेतकरी, विद्यार्थी यांना मदत मिळते.

3. मूलभूत सुविधा उपलब्ध होतात – शिक्षण, आरोग्य, पाणी, वीज यासारख्या सेवा उपलब्ध होतात.

4. देशाच्या सुरक्षेस मदत – सैनिक व पोलिसांचे वेतन, शस्त्रसाठ्याची देखभाल.

5. लोकांचा जीवनमान उंचावतो – गरजूंना मदत मिळाल्यामुळे जीवनमान सुधारते.

_______________________

महसूल खर्चाचे फायदे

 ⇨ नागरिकांच्या तात्काळ गरजा पूर्ण होतात.

 ⇨ गरीब व वंचित घटकांना मदतीचा हात मिळतो.

⇨  प्रशासन आणि न्यायव्यवस्था प्रभावीपणे चालतात.

⇨  समाजात स्थैर्य व सुरक्षितता निर्माण होते.

_______________________

महसूल खर्चाचे तोटे

⇨  महसूल खर्चामुळे सरकारकडे कायमस्वरूपी संपत्ती निर्माण होत नाही.

⇨  कर्जावरील व्याज व अनुदान यामुळे सरकारवर ताण वाढतो.

⇨  जास्त महसूल खर्च झाल्यास भांडवली गुंतवणुकीसाठी निधी कमी उरतो.

⇨ काही वेळा राजकीय फायद्यासाठी अनुदानाचा अतिरेक केला जातो.

_______________________

भारतातील महसूल खर्चाचा कल

⇨ भारतात दरवर्षी सादर होणाऱ्या अर्थसंकल्पात महसूल खर्चाचा मोठा वाटा असतो.

 ⇨ वेतन, पेन्शन आणि कर्जावरील व्याज या तीन घटकांवर सर्वाधिक खर्च होतो.

⇨ सामाजिक योजनांसाठीही मोठ्या प्रमाणात निधी राखून ठेवला जातो.

⇨  काही वेळा महसूल तूट (Revenue Deficit) निर्माण होते, म्हणजेच महसूल उत्पन्नापेक्षा महसूल खर्च जास्त होतो.

_______________________

महसूल खर्च नियंत्रित करण्याचे उपाय

1. अनुदानाचा योग्य वापर व पारदर्शकता.

2. शासनाच्या यंत्रणेमध्ये कार्यक्षमतेत वाढ.

3. अनावश्यक खर्च टाळणे.

4. तंत्रज्ञानाचा वापर करून खर्च कमी करणे.

5. महसूल उत्पन्नाचे स्रोत वाढवणे (उदा. कररचना सुधारणा).

_______________________

निष्कर्ष

महसूल खर्च हा देशाच्या अर्थव्यवस्थेतील अत्यावश्यक आणि अविभाज्य भाग आहे. तो थेट संपत्ती निर्माण करत नसला, तरी नागरिकांना मूलभूत सुविधा मिळवून देतो, प्रशासन चालवतो आणि समाजातील दुर्बल घटकांना मदतीचा आधार देतो.
तथापि महसूल खर्चाचा अतिरेक झाल्यास विकासकामांसाठी निधी कमी पडतो. त्यामुळे सरकारने महसूल खर्च संतुलित ठेवून, त्याचा परिणामकारक वापर करणे आवश्यक आहे.
अखेर, “महसूल खर्च हा नागरिकांच्या दैनंदिन गरजा भागवणारा खर्च आहे, तर भांडवली खर्च हा देशाच्या भविष्याचा पाया आहे.”

_______________________